Granma
A partir do verán do 2008 a crise económica capitalista avanzou con rapidez desde unha crise sectorial de valores inmobiliarios en Estados Unidos, que deveu pouco despois crise financeira nese país, para estenderse de inmediato a todo o mercado financeiro globalizado e para rematar, revelarse como a crise económica global que hoxe envolve á economía real e fai sentir os seus efectos a escala mundial.
Nese turbulento período inferior a un ano foronse derrubando varias falacias que adquiriran valor de suposta ciencia nos longos anos de esplendor do Consenso de Wáshington, a desregulación e o estado considerado o vilán da economía sempre que interviñese nela. Non poucos neoliberais doctrinarios de onte, son hoxe críticos da desregulación e pasáronse ás filas dos keynesianos, partidarios da regulación estatal. A retórica do mercado "libre" foi substituída pola retórica do mercado regulado, pero pouco ou nada se regulou.
A crise é xa a máis profunda desde a ocorrida nos anos trinta e probablemente poida falarse xa dunha depresión en curso, que sería a etapa máis crúa dela e estaría caracterizada non só polo esborralle de valores financeiros, senón pola paralización do crédito, a caída do comercio mundial, o descenso da produción industrial, a diminución nas vendas e o aumento alarmante do desemprego, que en Estados Unidos está devorando máis de 600 000 postos de traballo cada mes. E debúxase no horizonte a tendencia que podería marcar a súa máxima intensidade: a deflación.
Ata agora, a crise alcanzou unha intensidade tal que arrasou as versións tranquilizadoras emitidas polo Fondo Monetario Internacional (FMI) cando aseguraba que ela sería breve e de escasa intensidade. Descenso do 6,3% no PIB de Estados Unidos, do 4% en Europa, e do 10% en Xapón no primeiro trimestre do 2009, diminución do comercio mundial, acelerado aumento do desemprego que alcanza 8,5% en Estados Unidos e ata 15% en España, caída na produción industrial que ten como símbolo a postración de General Motors, Ford, Chrysler, son algúns dos indicadores que ilustran a súa gravidade e o seu carácter global.
Dúas preguntas centrais exponse gobernos, empresarios, sindicatos e persoas de calquera país ante ese proceso que vai abarcando e golpeando a todos: canto durará a crise? E ata onde chegará a súa intensidade?
A primeira pregunta recibiu variadas respostas, algunhas de valor nulo pola súa evidente intención de tranquilizar, nun remedo da orquestra do Titanic lanzando alegres notas mentres baixaban os escasos botes de salvamento. Un exemplo é a opinión de Ben Bernanke, o presidente da Reserva Federal de Estados Unidos, ao dicir que a crise resolverase no 2009 e o ano próximo todo volverá marchar igual.
O FMI, esa calamidade global que o G-20 pretende erixir en baluarte e salvadora da economía mundial, fixo piruetas cos seus prognósticos. A principios do 2008 dicía que non habería crise e que a economía mundial, actuando como casino de xogo global, continuaría con boa saúde. En novembro do 2008, coa crise xa en curso, prognosticou un crecemento mundial do 2,2% no 2009. En xaneiro do 2009 reduciuno ao 0,5% e en marzo admitiu que sería negativo, nun alarde de consistencia e exactitude.
A realidade é que o FMI, o Banco Mundial, e a Organización para a Cooperación e o Desenvolvemento Económico (OCDE) nin foron capaces de prognosticar a crise que era xa inminente e evidente, nin saben agora canto poderá durar e ata onde poderá chegar a súa intensidade.
Non o poden saber por tres razóns esenciais: non entenden a etioloxía da crise e ao non ter a comprensión das súas causas profundas é imposible aplicar a terapia adecuada, pero ademais esta crise non é outra igual ás anteriores, senón moito máis complexa, e para rematar, a desregulación neoliberal creou un monstro especulativo tan xigantesco no seu tamaño como experto en ocultarse, que hoxe ninguén é capaz de cuantificar con exactitude o monto de valores "tóxicos" que circulan polas reviravoltas do mercado financeiro globalizado.
Os PLANS DE RESCATE
Os diversos plans de rescate norteamericanos, europeos e xaponeses, postos en práctica uns tras outros durante o último medio ano mobilizaron cifras en aparencia enormes (non menos de 8 billóns de dólares), pero os seus resultados foron nulos como freo para a crise e en cambio, revelaron ao espido a inmensa hipocrisía de negar cifras ínfimas para a axuda ao desenvolvemento -como a solicitude da FAO por 30 000 millóns de dólares para resolver os problemas da agricultura no Terceiro Mundo- e destinar sumas enormes para salvar a estrutura financeira que se esborrallou.
Eses plans de rescate en aparencia formidables, pero inefectivos ata o momento, o son debido á súa insuficiencia cuantitativa e aínda máis polo seu vicio de orixe dado polo compromiso cos oligarcas financeiros crebados, máis que cos desempregados, os ameazados de desaloxo dos seus fogares, a xente común que sofre a crise.
O keynesianismo, ao cal agora todos adhírense de palabra, ten unha fórmula para situacións como esta: aumentar o gasto público en actividades que xeran ou conservan empregos, para suplir a caída do sector privado e así estimular a demanda solvente para sacar á economía do colapso. Pero, o groso do gasto público destinado aos plans de rescate non foi a estes fins, senón a salvar ás institucións e os personaxes que protagonizaron o desastre especulativo.
As cifras comprometidas nos plans de rescate son pequenas en relación co tamaño xigantesco que alcanzou a masa de produtos financeiros movéndose polo mercado financeiro globalizado. Segundo algúns autores esa masa alcanza os 600 billóns e outros a estiman en ata 1 000 billóns e a pregunta sen resposta é canto desas fabulosas cifras representan valores "tóxicos", carentes de respaldo real, incobrables. E a capacidade dos gobernos de Estados Unidos, Europa e Xapón para continuar expandindo o gasto en novos plans de rescate nin é infinita, nin é inofensiva para eses países.
Os plans de rescate expostos antes do Cume do G-20 en Londres caracterizáronse por inxectar liquidez aos bancos e institucións financeiras golpeadas pola crise, para restablecer o crédito, pero na práctica, aqueles o que fixeron foi utilizar o diñeiro público para mellorar os seus estados financeiros, para repartir escandalosas regalías a executivos en pago polo seu fracaso ou en comprar e absorber outros bancos en situación máis precaria aínda, pero o crédito non se restableceu.
En Europa aplicouse algunha nacionalización parcial de bancos en crises, pero en Estados Unidos nin George W. Bush nin tampouco Barack Obama aceptaron sequera algunha forma de nacionalización parcial, alegando Obama que tal acción era rexeitada pola cultura política estadounidense. O resultado ata agora foi a entrega sen control á oligarquía financeira privada de grandes montos de diñeiro, sen lograr que o crédito flúa de novo.
Ese compromiso esencial cos intereses oligárquicos reflíctese no máis recente plan de rescate de Obama. Nel asúmese que os activos "tóxicos" ou incobrables reflectidos nos estados financeiros, valen moito máis do que o mercado está disposto a pagar por eles agora, e que se puidesen alcanzar o seu verdadeiro valor, os bancos non terían problemas e todo volvería á normalidade de precrisis. Entón, o plan é utilizar o gasto público para empuxar á alza o prezo dos activos incobrables ata que alcancen o seu "verdadeiro valor". En época de Bush o goberno debía comprar directamente os activos. En época de Obama o procedemento faise máis complexo, aínda que igualmente encamiñado a favorecer aos especuladores fracasados, mediante a acción do goberno prestando diñeiro a inversionistas privados para que á súa vez compren ditos activos e dese modo, utilizar o ditame infalible do mercado para facer xustiza ao valor dos activos depreciados.
Pero, este aparente recurso á experiencia do mercado non é máis que un subterfuxio para facer que os afortunados inversionistas non só reciban o préstamo, senón que sempre gañen, pois o plan establece que se o valor dos activos aumenta, aqueles benefícianse, pero se non o fan, o goberno asume a perda, polo que non se trata doutra cousa máis que subsidiar a compra de activos incobrables, asegurándolle aos voraces tiburóns financeiros unha ganancia financiada co diñeiro dos contribuíntes.
Moitos millóns de persoas afectadas pola crise económica en calquera lugar do planeta, pregúntanse de onde sae o diñeiro para nutrir estes plans de rescate e se eles poden continuar aumentando nunha danza de billóns e billóns de dólares en tanto crecen o desemprego, a pobreza, a fame.
Estados Unidos, o país onde detonou a crise e o de maior responsabilidade nos desequilibrios e as políticas que contribuíron a desatala, válese de tres vías para lanzar diñeiro nos plans de rescate. Unha delas é a impresión de maior cantidade de dólares, aproveitando o privilexio de que a súa moeda nacional sexa tamén moeda de reserva internacional. É lanzar papeis á circulación para atender o curto prazo, sen pensar moito nos efectos que a mediano e longo prazos isto terá.
Desde marzo do 2006 a Reserva Federal de Estados Unidos non publica a cifra de dólares que circulan en forma de billetes, moedas e depósitos á vista, o cal pretende esconder o crecemento acelerado da masa de dólares en circulación. Segundo informacións do Fondo Monetario Internacional, só nos tres últimos meses do 2008 a Reserva Federal ordenou imprimir 600 000 millóns de dólares novos. Isto non é un elástico que se poida alargar sen límites. A emisión alegre de dólares mentres a economía norteamericana cae, os plans de rescate que comprometen sumas que en boa parte non retornarán ao Tesouro, o crecemento desmesurado do déficit orzamentario que se estima alcanzará 1,7 billóns de dólares no 2008-2009 (12,3% do PIB), minan a escasa confianza aínda existente respecto ao dólar. Non é necesario ser experto en finanzas para comprender que emitir billetes sen respaldo en crecemento produtivo, conduce á depreciación de calquera moeda.
A Reserva Federal de Estados Unidos non crea máis valor imprimindo billetes sen respaldo como fortaleza efectiva da súa economía, senón que reduce o valor real deles, da mesma forma en que non é posible multiplicar os pans sen pasar pola panadería.
Outra vía para botar diñeiro en plans de rescate é o maior endebedamento externo de Estados Unidos mediante a colocación de bonos e outros títulos de débeda, que ao cabo debilitan e fan máis dependente a esa economía.
Unha terceira vía é o cobro de impostos aos cidadáns norteamericanos ou a renuncia a gastos públicos que significan ingresos para a poboación como a saúde, a educación e as pensións.
Os plans de rescate non foron efectivos no seu obxectivo principal de frear a crise e tampouco son inocuos para o capitalismo en crise, ademais do desgaste de credibilidade que implica o anuncio solemne de sucesivos plans salvadores que fracasan un tras outro.
MISIÓN IMPOSIBLE: O FMI COMO SALVADOR DA CRISE
O Cumio do G-20 en Londres engadiu outra peza de convicción para entender como a desorientación guía as decisións dos principais gobernos que proclaman enfrontar a crise e aseguran poder vencela. Dese Cumio sobresaen dous resultados: a resurrección do FMI e a exposición dunha nova retórica "regulacionista" que contrasta coa anterior retórica do "libre mercado" e converte en keynesianos reais ou aparentes mesmo aos onte neoliberais. Ata agora esa nova retórica non achegou ningunha regulación coherente máis aló do proteccionismo comercial e financeiro expresado en comprar só a empresas nacionais e darlles crédito só a elas.
O papel central concedido ao Fondo Monetario Internacional é o intento de revivir un cadáver e non calquera cadáver, senón ao peor deles. É insensato triplicar os recursos manexados polo FMI e converter a esta desprestixiada institución en centro executor dun suposto plan concertado entre os grandes da globalización, para sacar á economía mundial da crise.
Esa institución é o símbolo maior da política de axuste neoliberal, da ortodoxia monetarista máis estreita e da rixidez doctrinal ante o desenvolvemento dos países pobres e o manexo de crises económicas.
En América Latina o seu nome asóciase á "década perdida" dos anos oitenta, á crise da débeda externa e a imposición do axuste neoliberal para sacrificar o desenvolvemento ao pago da débeda e establecer o neoliberalismo como triste lastre en case toda a rexión.
Nos anos da crise asiática (1997-1998) o FMI desempeñou un destacado papel en agravala ao eliminar as restricións aos movementos de capitais especulativos, colocar erroneamente á inflación como o problema a resolver, recortar o gasto público necesario para compensar a caída e entregar miles de millóns de dólares non ao rescate das economías en crises, senón a tapar as perdas de empresas financeiras de países desenvolvidos.
Nada cambiou en esencia no FMI, ben coñecido polos seus grosos erros de política e a súa reaccionaria ideoloxía. Os acordos co FMI seguen tendo como base a contracción do gasto público, o aumento da taxa de interese e a redución salarial; receitas todas venenosas nun contexto de crise global.
Ata a absurda decisión revitalizadora do G-20, o FMI atopábase agonizando, baixo a influencia dunha tripla crise: institucional, de financiamento e de pensamento.
A crise institucional era evidente na renuncia o pasado ano do español Rodrigo Intre como director xerente, nunha acción entendida como o abandono dun barco que se afunde.
A crise de financiamiento era grave e baseábase en que varios países -fartos da condicionalidade e rixidez do FMI- decidiron liquidar as súas débedas con esa institución e non aceptar novos préstamos dela. Venezuela, Arxentina, Brasil, Tailandia, Indonesia fixérono, e outros países preferiron non contraer novas débedas co Fondo.
Isto provocou unha crise financeira á institución, pois os seus ingresos dependen do cobro do servizo dos seus préstamos e debe soster unha avultada nómina de miles de ben pagos empregados, comezando polo seu director xerente que gaña medio millón de dólares libres de impostos ao ano.
A crise de pensamento é a crise do neoliberalismo, que no FMI adquire a forma extrema de ortodoxia monetarista.
É a esta institución errada, absolutamente antidemocrática, onde Estados Unidos ten poder de veto nas decisións, onde dúas terceiras partes dos postos do Directorio permanecen invariables en mans de norteamericanos e europeos, á que o G-20 asigna o papel central no plan para deixar atrás a crise económica global.
Algunha prensa e algúns poucos economistas exaltados presentaron á reunión do G-20 en Londres como un "novo Bretton Woods", pero hai grandes distancias entre aquela reunión que en xullo de 1944 intentou deseñar con certa seriedade o funcionamento da economía mundial de posguerra e a apresurada e insustancial reunión en Londres.
En Bretton Woods, aínda en plena guerra mundial, reuníronse 44 países, que non eran poucos, tendo en conta que a cantidade de países soberanos era entón moi inferior porque non ocorrera a descolonización das décadas seguintes. Alí os representantes de gobernos sesionaron durante 21 días de complexos debates que levaron ao surximento de novas institucións multilaterais e regras para o funcionamento do mundo de posguerra.
En Londres reuníronse 20 países que pretenden tomar decisións pechadas sobre asuntos que afectan aos 192 gobernos representados na Asemblea Xeral de Nacións Unidas, e apenas sesionaron unhas poucas horas sen outro resultado que darlle respiración artificial a unha anquilosada institución como o FMI.
Mentres tanto, a crise continúa o seu curso destrutor. A fins de marzo Obama creu atopar "lixeiros signos de melloría" ao diminuír levemente os pedidos de subsidio por desemprego, pero os datos dados a coñecer na primeira semana de abril sobre a diminución das vendas comerciantes polo miúdo na economía de Estados Unidos, altamente dependente do consumo, borraron a pequena luz de esperanza e trouxeron de novo a dura realidade dunha crise que non revela ata cando poderá durar e ata onde alcanzará a súa intensidade.
Comeza a perfilarse na realidade económica de Estados Unidos unha perigosa combinación de factores que poderían marcar unha fase máis aguda aínda: é a combinación da paralización do crédito, e a diminución da demanda solvente que pode abrir paso á deflación, isto é, ao descenso xeneralizado de todos os prezos nunha espiral depresiva que na crise dos anos trinta significou a maior intensidade e crueza dela.
Nese país estase acumulando unha gran masa de diñeiro por vía da emisión e o crecemento dun enorme déficit fiscal, en tanto que o crédito continúa paralizado. Os bancos non dan crédito e certas empresas aínda non en quebra tampouco queren pedilo, porque ante a desaparición da ganancia e o recorte da demanda solvente, non senten estimuladas a producir e prefiren atesourar ou conxelar o capital en forma de diñeiro, nunha actitude de espera. Algo similar ocorre a nivel individual, pois os consumidores que aínda conservan os seus ingresos, non queren endebedarse para novas compras, prefiren aforrar o que antes gastaban con fartura e o resultado é unha caída xeneralizada da demanda e a deflación consecuente.
Esa deflación non significaría vantaxes para os traballadores pola redución dos prezos dos seus medios de vida, porque o descenso inclúe os seus salarios, os que xeralmente caen con maior velocidade.
A crise de 1929-1933 durou catro anos, aínda que en rigor, dez anos despois, en 1939, en vésperas da Segunda Guerra Mundial, non se recuperaron do todo os niveis de actividade económica de 1928. Só a destrución ocasionada pola guerra e a posterior reconstrución, foron capaces de deixar atrás a crise. A actual recesión non ten que seguir o mesmo patrón de duración, pero a historia serve para refutar aos que seguen sostendo que nuns meses todo volverá ser como antes.
É moito máis complicado prognosticar o curso dunha gran crise económica capitalista, que o curso dun furacán tropical. Non existen radares, barómetros ou modelos matemáticos que abarquen a enorme complexidade deste fenómeno no cal converxen e estalan as contradicións de fondo do capitalismo, as políticas económicas que as agravan, a suicida agresión que o lucro do capital fai ao medio ambiente global, no vórtice dunha crise que non é unha máis, senón a máis grave de todas.
Ela é destrutora, pero tamén pode ser creadora, se os humanos a aproveitan, non simplemente para saír dela, senón para saír do capitalismo que as procrea.
* Presidente da Comisión de Asuntos Económicos da Asemblea Nacional do Poder Popular da República de Cuba
