Rostros da crise. Jorge Beinstein

Seminario Internacional Colapsos ecolóxico-sociais e económicos.
29 ao 31 de 0ctubre de 2008
Universidade Nacional Autónoma de México
-------------------------------------------

Reflexions sobre o colapso da civilización burguesa

jorgebeinstein@yahoo.com
A crise mundial apareceu primeiro baixo a forma dunha turbulencia financeira empuxada
polo desinfle da burbulla inmobiliaria norteamericana, ata inicialmente non faltaron
opinións de expertos (moi difundidas polos medios de comunicación) asegurando que
a tormenta duraría pouco dada a fortaleza xeral dos Estados Unidos e cando os
problemas aumentaron sen superación á vista unha nova andanada de prognósticos
tranquilizadores informábanos que as dificultades do Imperio non tiñan porque
propagarse a escala global (senón talvez moi debilmente). Naceu así a vida efémera da
?teoría do desacople? (xeográfico) segundo a cal algúns espazos centrais ou periféricos
emerxentes estarían o suficientemente resgardados da tormenta como para preservar
as súas economías e mesmo proseguir a expansión sen maiores problemas. Uns apostaban
á suposta solidez europea, outros ao empuxe irresistible de China, India ou Brasil e porque
non á renaciente potencia enerxético-militar rusa. Eses mesmos medios de comunicación
saturaran ao planeta durante moitos anos coa idea de que ningunha nación
grande ou pequena podía escapar á globalización capitalista e que se un país ou un grupo
de países non insignificantes arrefriábanse o contaxio seguramente se propagaría a escala
planetaria; agora resultaba que cando os Estados Unidos, o centro do mundo, sufría
unha enfermidade grave outros espazos decisivos da economía global non serían
prexudicados ou o serían minimamente. Que en 2007 a superpotencia representaba cerca
do 25 % do Produto Bruto Mundial, unha débeda total -pública máis privada- próxima ao
PBM (e unha débeda externa total equivalente ao 22 % do PBM) non parecía afectar ao
prognóstico. Como é lóxico os efectos da intoxicación mediática duraron moi pouco;
Europa entrou en recesión empuxada polos Estados Unidos pero tamén cargando coas
súas propias taras parasitarias, a onda negra chegou tamén a Xapón e e alagou ás
chamadas potencias emerxentes da rexión como India. Corea do Sur ou China e doutras
zonas da periferia como Brasil.
A crise é mundial e será longa, a acumulación de desaxustes, a súa magnitude, non suxiren
unha rápida recuperación do sistema senón todo o contrario aínda se restrinximos a análise aos
seus aspectos económicos (a comezos de outubro de 2008 a crise financeira converteuse
nun colapso que puxo baixo signo de interrogación a todos os escenarios de supervivencia
do capitalismo).
O segundo desacople
Pero queda en pié outro desacople non menos ilusorio: o sectorial. Existe unha deformación
cultural na nosa civilización que empuxa cara á fragmentación do coñecemento, cara á
negación do mundo como totalidade, como sistema complexo en movemento. Lucien
Goldman adoitaba opor de xeito tallante ?ideoloxía? (reduccionista, disociadora) e ?visión
do mundo?, atopando alí unha das claves da reprodución da opresión
1
burguesa e en consecuencia do camiño para emanciparnos dela marcado pola
recuperación da percepción da realidade como conxunto amplo, plural, coherente,
contraditorio, dinámico.
A crise actual levou ata o extremo as tendencias psicolóxicas disociadoras, en boa
medida alentadas polos medios de comunicación. As turbulencias financeiras,
enerxéticas e alimentarias aparecen saturadas de explicacións superficiais acerca de ?erros?
xerenciais ou de políticas públicas. Ás veces establécense vínculos entre elas,
por exemplo a especulación financeira como causa da inestabilidade dos prezos do
petróleo ou de certos produtos agrícolas ou ben a relación entre custos enerxéticos e
prezos dos alimentos, pero esas interaccións quedan reducidas a xogos de curto
prazo ou a certas tendencias perversas de mediano prazo. A incerteza é encuberta
con explicacións anecdóticas case sempre virando en torno dos cambios de humor nos
chamados ?investidores?, pola súa banda as autoridades económicas dos países
centrais ou dos organismos internacionais que os representan (OCDE, FMI. Banco
Mundial, etc.) non cesan de facer declaracións contraditorias, un día anuncian os
perigos dunha recesión inflacionaria, outro día alertan acerca das ameazas de recesión
deflacionaria, pola mañá aseguran que a crise será pronto superada e pola tarde
declaran que o arrefriado económico pode ser de longa duración. Todo ao ritmo
dos movementos erráticos de bolsas e prezos e das corridas impredicibles dos
especuladores manipulando masas de fondos cuxo volume fainas ingobernables. Nin
os especuladores nin as autoridades entenden realmente o que está ocorrendo, véuselles encima unha avalancha de desastres e cada un trata de sobrevivir co
instrumental dispoñible.
Xunto a esas crises faise presente a dos Estados Unidos (en tanto centro, alicerce
decisivo do sistema global) a miúdo só mostrada desde o seu especificidade ?nacional?,
por exemplo como resultado de políticas irracionais (polo xeral reversibles) impostas
por certos grupos de poder; a súa subordinación estratéxica á dinámica mais ampla do
sistema global adoita ser ignorada ou subestimada.
Un dos seus compoñentes principais é a crise do Complexo-Militar-Industrial a miúdo
atribuída aos seus ?erros? en Iraq e Afganistán endosados á súa vez ao aventurerismo de George
W. Bush e os seus falcóns. A hipótese de que a mesma podería estar expresando a
crise do militarismo burgués (fenómeno procreado pola evolución do capitalismo
mundial) e o seu probable ingreso en fase terminal, de decadencia, non é tema de debate.
Igual sorte corre a crise do Estado imperial, acurralada na sua especificidade,
subestimada, desconectada de fenómenos paralelos nun amplo abanico de países
centrais e periféricos e da historia universal do capitalismo, en especial o ciclo do
estatismo iniciado cara a fins do século XIX.
Por outra banda a reflexión acerca da crise-da tecnoloxía, é dicir da cultura técnica
moderna (incluída a perspectiva do seu esgotamento histórico), está polo xeral
ausente. O ?optimismo tecnoloxista? preserva un predicamento esmagador, o noso
sistema tecnolóxico é visualizado como unha complexa maraña de instrumentos, de coñecementos
moi flexibles, cuxa dinámica aínda que influída polo poder político,
económico ou cidadán vixente (e en consecuencia relativamente manipulable)
respondería en ultima instancia ao movemento máis xeral, sobreterminante, do chamado
progreso humano, desde a idade de pedra ata o século XXI.
En fin, a crise ambiental adoita ser atribuída a comportamentos irracionais modificables
a partir da intervención cidadá. Queda así imposto un ?debate único? en torno de alternativas
presentadas como posibles, positivas, construtivas, realistas, etc., afastadas
do catastrofismo, do pesimismo e outras perversións practicadas polos profetas da fin
do mundo. Dese modo é despregada unha mega operación de censura ideolóxica, de

bloqueo da razón, do esforzo por conectar a catástrofe ambiental coa lóxica da
civilización (burguesa) que a sobre determina.
Sacar á luz e integrar estas e outras ?crises? nunha visión xeral constitúe unha tarefa
extremadamente difícil, pero dramaticamente necesaria, urxente. A aceleración e
expansión da desorde global imponnos a necesidade de ver máis aló da superficie e
dos aspectos parciais, único xeito de comprender o mundo que vivimos.
Crise financeira
A crise financeira debe ser entendida como expresión da hipertrofia das actividades
especulativas, é necesario ir máis aló da sucesión de burbullas que se desenvolveu
desde mediados dos anos 1990 ata a actualidade (burbullas bolsistas, inmobiliarias) e
abarcar as catro últimas décadas durante a cal unha crise crónica de sobreproducción
de carácter global (cuxo inicio podería ser establecido en 1968-1973) foi alimentando ao
globo especulativo que á súa vez reforzou a enfermidade do sistema económico. A crise
dos países centrais puido ser amortecida, postergada, grazas a un complexo
mecanismo de desenvolvemento mundial de negocios financeiros pero dita postergación
prolongada terminou por procrear un dos factores decisivos da crise total do
sistema (que agora estamos empezando a percorrer). A prosperidade da post
guerra terminou en 1973-74 co shock petroleiro que atopou a unha economía mundial moi
fráxil debido á suma de feitos negativos que o precederon como os desordenes
monetarios, a caída na rendibilidade empresaria, a desaceleración do circuíto de endebedamento
e consumo privados, o incremento da capacidade produtiva ociosa.
Co pano de fondo dunha crise de sobreproducción as economías industrializadas
ingresaron na chamada ?estanflación?, os prezos subían do mesmo xeito que a desocupación e
os aparellos produtivos se estancaban. A partir de alí a taxa de crecemento
económico mundial foi caendo tendencialmente, o fenómeno persistiu ata
a actualidade
Isto traduciuse en altos niveis de desocupación e precarización laboral agravados pola
guerra tecnolóxica entre as empresas que buscaban preservar ou conquistar mercados
cada vez mais duros. En consecuencia foise impondo unha tendencia pesada, de longa
duración de desaceleración da demanda das nacións ricas, nos países da
OCDE a taxa de crecemento real media do consumo privado final chegara ao
5,1% no período 1961-73 pero descendeu ao 3,1% en 1974-79, ao 2,7 % en 1980-89 e ao
2,3 % en 1990-99 (1). O que á súa vez freou a expansión produtiva convertendo á
sobreproducción real ou potencial desatada desde comezos dos 1970 nun fenómeno
crónico que persistiu no longo prazo.
A desaceleración económica causou déficits fiscais. Un achicamiento do gasto público ou
unha maior presión tributaria terían efectos recesivos, por outra banda existían
excedentes financeiros de empresas e bancos (petrodólares, etc.) con serias dificultades
para converterse en investimentos produtivos debido á situación de estancamento.
A solución ao problema foi atopada por medio do crecemento da débeda pública, dese
modo o endebedamento dos países ricos desde os 1980 sucedeu ao
endebedamento de países pobres do segundo lustro dos 1970.
Isto viuse facilitado pola liberalización financeira e cambiaria que nesa época empuxou
cara arriba as taxas reais de interese e eternizó a inestabilidade das paridades entre
as moedas fortes. Os estados necesitaban fondos (para soster as demandas
internas a través de pagos de pensións, subsidios a desempregados, gastos militares,
etc.) que desbordaban as dispoñibilidades monetarias locais, entón acudiron aos
investidores internacionais o que lles obrigou a eliminar as trabas á libre circulación de moedas,
a cómpraa-venda de títulos públicos e privados e ao desenvolvemento de negocios
financeiros. A financierización empresaria completou o círculo; as empresas colocaban
fondos en títulos públicos pero tamén en papeis que intercambiaban entre elas ou ben
empapelaban o mercado bolsista coas súas accións.
A interacción perversa de tres fenómenos: desaceleración do crecemento
económico, crecemento do endebedamento público e financierización empresaria,
xerou un monstro que creceu sen cesar ata converterse en hipertrofia financeira
global alimentada por taxas de interese relativamente altas que desaceleraban o investimento
e a demanda.
Cara a comezos dos 1990 os endebedamentos estatais comezaron a ser percibidos
negativamente polo gobernos centrais e os grandes grupos económicos (o salvavidas
liberal se cara a cada vez mais pesado ameazando con afundir ás economías
desenvolvidas). Por outra banda os excedentes acumulados polo sistema financeiro
mundial requirían novas áreas de expansión que lles permitisen preservar os seus niveis
de rendibilidade, diversos mecanismos adicionais posibilitaron o sostemento da
súa reprodución ampliada.
A enxeñería financeira acelerou ese desenvolvemento, fondos de pensión e de investimento, bancos
e empresas atoparon na revolución informática o atallo tecnolóxico que lles permitiu
crear ?produtos financeiros derivados? de alta complexidade (ver o gráfico 1), articular
unha rede bolsista e cambiaria internacional moi dinámica e outras innovacións que os
medios de comunicación pintaban como as cabeceiras de praia do novo capitalismo
planetario triunfante. Eses negocios atraparon tamén a familias e pequenos aforristas
que se incorporaban de xeito directo ou indirecta, principalmente nos Estados Unidos,
á euforia das elites. Infláronse valores de accións e outros activos especulativos,
aumentou a masa financeira global.
Por outra banda acentuouse e xeneralizou o chamado fenómeno das ?economías
emerxentes?, cara alí foron fluxos monetarios que adquiriron e instalaron empresas,
compraron papeis públicos e privados, todo iso nunha lóxica de beneficios altos e
rápidos que expandiron aínda máis a marea financeira. O desmantelamento da URSS e
outros países do leste europeo xerou nos anos 1990 unha grande evasión de capitais
cara ás economías centrais reforzando devandito proceso.
O que foi presentado como a incorporación de países subdesarrollados e ex-socialistas
ao sistema global de mercado, ás vantaxes do Primeiro Mundo, non foi senón a
implantación de sistemas de depredación que desarticularon aínda máis a esas economías.
En certos casos presentados como ?exitosos? (como os de Brasil, India, China e outros
países de Asia) foron instalados ou reforzados mecanismos de superexplotación de traballadores
e/ou recursos naturais ao servizo do consumo e a produción dos países
centrais (vía materias primas ou produtos industriais baratos).
Finalmente desenvolveuse un fenómeno nos seus comezos marxinal pero que logo se foi
instalando no corazón da economía internacional: o espazo dos negocios
ilegais, visibles, desembozados na periferia, discretos no centro (onde residen as súas
xefaturas estratéxicas). Estes negocios de moi alta rendibilidade expandíronse como
unha mancha de aceite cubrindo de áreas mafiosas ao sistema global. Tráfico de drogas e
armas, prostitución, golpes de man sobre patrimonios públicos periféricos, etc., forxaron
unha masa de negocios que polo seu volume e dinamismo pasou a constituír un factor
decisivo da reprodución da economía mundial.
A crise asiática de 1997 apareceu no seu momento como unha catástrofe financeira da
periferia emerxente, con todo debería ser vista como unha crise global cuxo corazón atopar nos países centrais envolvidos pola desaceleración produtiva e o
parasitismo (a burbulla especulativa asiática daqueles anos non foi mais que un
epifenómeno do cancro financeiro central). Pero ao iniciarse a década actual o motor
visible da desorde preséntase claramente no centro do mundo: os Estados Unidos e
as outras grandes potencias.
A profundización da crise permítenos ver mais alá dos xogos conceptuais que
fabricaban universos económicos ?monetarios? e ?virtuais? despegados da chamada
?economía real?. Interrelacións concretas entre os fenómenos descriptos
demostran o carácter ilusorio das fronteiras entre esas supostas esferas
diferenciadas, non se trata senón dunha soa realidade, estrutural, material, social onde a
produción de bens, o seu intercambio, os medios monetarios, o emprego, pero tamén a
política, o Estado, a tecnoloxía, etc., conforman un único sistema á deriva.
Ao comezar o século XXI o desborde financeiro provoca turbulencias de gravidade
crecente nos países centrais, os seus mecanismos de exportación da crise (cara á
periferia) e de control interno da marea especulativa deveñen insuficientes ante o
volume alcanzado por eses negocios. Os produtos financeiros derivados rexistrados
polo Banco de Basilia no ano 2000 equivalían a preto de dúas veces o Produto Bruto
Mundial dese momento, a mediados de 2008 os derivados rexistrados (algo máis de 600
millóns de millóns de dólares) equivalen a algo máis de dez veces o actual PBM.
Se a ese volume sumámoslle os outros negocios especulativos en danza chegariamos a uns
mil millóns de millóns de dólares, aproximadamente unhas 18 veces o PBM, que
algúns autores cualifican como o ?mega buraco negro financeiro da economía
mundial?. Pero a marea parasitaria non podía expandirse indefinidamente, tarde ou cedo
tiña que colapsar e como é lóxico o puntapé inicial foi dado no centro do
centro do mundo; os Estados Unidos.
Dúas observacións de carácter xeral son necesarias.
En primeiro lugar constatemos que a sobrevalorización de activos financeiros non foi
outra cousa que un mecanismo de concentración mundial de ingresos e de saqueo
(desarticulador) económico que ampliaba cada vez mais a brecha entre os aparellos
produtivos (globalizados) dominados pola lóxica do parasitismo especulativo e masas
crecentes de pobres e excluídos (principalmente, pero non soamente, na periferia). A
sobreproducción crónica se autoalimentaba co seu propio veleno marxinalizadorconcentrador-
financeiro.
En segundo termo temos que ver ao movemento de financierizacion das últimas
catro décadas como etapa superior, final, do proceso de expansión financeira do
capitalismo iniciado cara a fins do século XIX, avaliado polos textos soados de Lenin,
Hilferding, Bujarin e outros autores. Sobre todo é necesario tomar en consideración as
referencias de Lenin achega do carácter decadente do fenómeno (2) e de Bujarin
respecto da formación dunha clase capitalista parasitaria, cada vez mais afastada da
cultura produtiva (3).
Poderiamos diferenciar (utilizando a conceptualización gramsciana) unha primeira etapa
(desde fins do século IXX ata fins dos anos 1960) de ?dominación? financeira
onde eses negocios controlaban crecientemente o corazón do sistema pero o facían
baixo o disfrace cultural do productivismo industrial. Seguiulle unha segunda etapa (iniciada
nos anos 1970) de ?hexemonía? financeira onde o cancro parasitario controla
integralmente ao sistema, arroxa a un costado os discursos productivistas que aínda
sobrevivían e converte o seu estilo de vida no centro da cultura universal.
Talvez debamos establecer unha terceira etapa, marcada por unha sorte de parasitismo
decadente, irrompendo na primeira década do século XXI, caracterizada pola
saturación financeira da economía mundial empuxando cara ao colapso do sistema
onde emerxen dinámicas de autodestrución do capitalismo pero tamén de recomposición
salvaxe, de barbarie, reedición actualizada e a escala ampliada da
tentativa hitleriana (se adoptamos esa hipótese Bush e os seus falcóns serían os pioneiros
da nova era).
As crise enerxética e alimentaria
Téndose cumprido o prognóstico formulado por King Hubbert en 1956 acerca do
momento de máximo nivel da produción petroleira norteamericana, que como el o anunciou comezou a decaer desde comezos dos anos 1970, parecen agora cumprirse
(utilizando a mesma metodoloxía) os prognósticos máis pesimistas referidos ao máximo
nivel da produción petroleira mundial que fixaban a chegada do teito para antes do fin
da década actual. Desde hai algo máis de dous anos e medio a curva de extracción
tende a aplanarse dentro dunha franxa que oscila entre os 84 millóns e os 88 millóns
de barrís diarios, talvez rompa ese teito pero o faría moi probablemente forzando a
capacidade produtiva racional en áreas craves do sistema internacional de explotación
do recurso e sen conseguir modificar a tendencia cara ao estancamento. En que
momento a actual evolución produtiva levemente ascendente converterase en declinación?,
todo parece indicar que a duración do estancamento é directamente
proporcional á futura taxa anual de declinación. Se a presión dos grandes
consumidores globais consegue someter aos principais produtores (Medio Oriente,
Cuenca do Mar Caspio, Rusia, etc.) obrigándolles a súper explotar os seus xacementos; tarde ou cedo
poderían producirse colapsos produtivos importantes nalgúns deles.
A recesión internacional na que estamos ingresando anuncia a desaceleración do
consumo petroleiro ata o seu descenso, iso debilita a suba do prezo facéndoo baixar
en certos períodos, tendencia reforzada polo repregamento de fondos especulativos que
apostaban á alza da súa cotización. Con todo o feito de que nos atopemos na
cima extractiva global (o ?Peak Oil?) ou moi próximos da mesma indícanos a existencia
de disparadores inflacionarios (dinámicas alcistas no prezo do petróleo) que cando a
extracción comece a descender irán aparecendo desde niveis cada vez máis baixos do
Produto Bruto Mundial. En síntese, a tendencia de longo prazo é cara a suba do
prezo que non ten porque ser ordenada, facilmente previsible, senón todo o contrario.
Sucesivas entradas e repregamentos de fondos especulativos en devandito mercado atraídos ou
repelidos por feitos reais ou imaxinarios de cada conxuntura prolongarán cara ao futuro
a traxectoria zigzagueante-ascendente que vén desenvolvendo nos últimos anos,
provocando inflación, bloqueando o instrumental anti recesivo dos países capitalistas
centrais.
Unha nova era de crecemento económico prolongado necesitaría sincronizar sistemáticos
aforros de enerxía e substitucións de recursos enerxéticos e mineiros en xeral non
renovables por recursos renovables ou por recursos non-renovables (cales?) sometidos a novas
técnicas de explotación cuxas ?inmensas? reservas (relativas) afastarían para un
futuro moi afastado o tema do seu esgotamento (isto último é o que ocorreu desde fins do
século XVIII coa explotación do carbón mineral primeiro e do petróleo moito tempo
despois).
Iso requiriría un salto innovativo, unha ruptura capaz de superar case dous séculos e medio
dunha cultura tecnolóxica moi densa baseada na explotación intensiva de recursos non renovables.
Non se dispón nin do menor indicio serio de que esa onda innovadora estea
aparecendo nin de que poida aparecer durante a próxima década.
A irrupción dos biocombustibles demostra que efectivamente esa onda non existe. A súa
expansión, mesmo a máis ousada, non consegue superar a penuria enerxética e o
acaparamiento de terras fértiles e produtos agrícolas con fins enerxéticos reduce a
oferta alimentaria, trae fame e inflación.
A utilización a grande escala de enerxía nuclear, ademais de expor graves problemas de seguridade,
enfrontaría un rápido esgotamento das reservas de uranio, pola súa banda a
expansión do emprego do carbón enfronta problemas de custos de reconversión, de moi
difíciles adaptacións tecnolóxicas, de polución e finalmente de esgotamento do recurso.
Segundo recentes avaliacións as explotacións intensivas das reservas de uranio e
carbón (no nivel necesario como para suavizar a crise enerxética) levarían á
declinación da súa extracción aproximadamente a partir do ano do ano 2030 e
posiblemente antes (4).
As forzas produtivas mundiais tal como agora coñecémolas atópanse
bloqueadas por un teito enerxético produto do seu propio desenvolvemento, da
súa interacción coa ?natureza?, aprehendida desde a lóxica da modernidade, é dicir
como obxecto de depredación (o notable éxito enerxético do capitalismo industrial foi en realidade
a antesala dun desastre universal). Por outra banda o bloqueo enerxético ao
crecemento económico expón o tema crucial da expansión incesante do produto
bruto global, necesidade vital para o capitalismo pero non para outras formas de organización
social onde o consumo, a posesión de obxectos materiais, serían subordinados á
convivencia humana. Dito noutros termos, a humanidade podería reducir
substancialmente o seu gasto de enerxía producindo globalmente menos a condición de reorganizar
o seu sistema produtivo en torno das necesidades básicas da reprodución
social liberadas de ditaduras elitistas e parasitarias, é dicir da cultura occidentalburguesa.
Isto que aparece aínda como unha proposta utópica, inalcanzable, sera cada vez
máis (a medida que avance a crise xeral do sistema) un programa urxente de sobrevivencia
(rehumanización do ?sentido común?).
Pero hoxe estamos mergullados en plena crise capitalista onde a penuria enerxética
constitúe unha realidade ineludible, en consecuencia ocupa o centro da escena a loita
pola apropiación de devanditos recursos entre as potencias dominantes (USA, Xapón, Unión
Europea) e os seus asociados emerxentes periféricos (China, India). Aparece entón a
guerra polo control dos xacementos e as vías de distribución (oleodutos e
gasodutos) e o seu impacto non só sobre o mundo subdesarrollado senón tamén sobre a
evolución social dos países centrais (por exemplo a tese acerca do ?fascismo
enerxético?). Esa guerra comezou nos anos 1990 cando o tema do esgotamento dos
recursos enerxéticos tiña unha difusión marxinal. A ofensiva militar norteamericana
sobre Eurasia nalgúns casos solitaria e noutros asociada coa Unión Europea iniciouse coa primeira guerra do Golfo, seguiu coas guerras de Iugoslavia (flanco
esquerdo da franxa eurasiática) e continuou coas invasións de Afganistán e Iraq, as
ameazas occidentais contra Irán ata chegar ás recentes aperturas de novas
frontes militares no Caucaso (enfrontando a Rusia) e en Paquistán. Trátase dunha tola
fuga cara a adiante acompañada pola incesante expansión da OTAN.
A crise económica en curso podería en principio frear o ímpeto imperialista aínda que non
é seguro que iso suceda, tamén podería imporse a alternativa oposta: a escalada
militarista de Occidente, a experiencia histórica occidental ensínanos que o seu anterior
mega crise (aproximadamente 1914-1945) xerou fascismo e guerra. A descomposición
e a recomposición autoritaria constitúen tendencias visibles que poden alternarse e
ata combinarse trágicamente.
Pola súa banda a crise alimentaria está estreitamente asociada ao tema enerxético. As
transformacións neoliberais que liquidaron economías campesiñas tradicionais
contribuíron ao problema, pola súa banda a aparición de novas presións de demanda de alimentos
(por exemplo de China) e as avalanchas especulativas sobre eses produtos
empuxaron no seu momento os prezos cara arriba. Pero foi principalmente a crise
enerxética a que impulsou os custos agrícolas a través dos maiores prezos dos
hidrocarburos. As chamadas modernizacións agrarias, as ?revolucións verdes?
aplicando tecnoloxías avanzadas, mais ?produtivas?, xeraron unha aguda dependencia
respecto dos hidrocarburos nos principais sistemas agrarios do planeta. Logo
cando chegou a crise da enerxía o remedio buscado a través dos biocombustibles
encareceu terras e produtos agrícolas.
Atopámonos agora ante a perspectiva dunha subproducción relativa de alimentos
a escala global (paralela á subproducción enerxética) causada pola
dinámica xeral (o chamado progreso) do capitalismo, o seu desenvolvemento tecnolóxico.
A crise dos Estados Unidos
A economía norteamericana preséntase como o centro xerador das tres crises
arriba mencionadas, a súa voracidade enerxética opera como a principal catalizadora das
turbulencias nos mercados petroleiro e alimentario, o seu hipertrofia parasitaria
(especulativa, militar, consumista) alimenta a desorde financeira mundial. Trátase dun
longo proceso de desenvolvemento de tendencias internas-externas que afundiron na
decadencia á sociedade estadounidense que polo seu enorme peso relativo global
condicionou a evolución do resto do mundo (5).
No último cuarto de século os Estados Unidos sufriron unha profunda transformación de carácter
elitista e parasitario. A concentración de ingresos foi decisiva, o 1 % máis rico
da poboación concentraba entre o 7 % e o 8 % do Ingreso Nacional a comezos dos
anos 1980, dita cifra elévase actualmente a cerca do 20 %, pola súa banda o 10 %
máis rico pasou no mesmo período do 33 % ao 50% do Ingreso Nacional. Pero as clases
altas non converteron os seus maiores ingresos en maior aforro e investimento senón na base dunha
desenfreada carreira consumista. O aforro persoal medio (orixinado no seu maior
parte nas clases medias e superiores) representaba a comezos dos anos 1990
entre 7 % e 8 % do ingreso medio dispoñible, actualmente e desde fai algo máis dun
lustro está moi próximo de cero. No polo oposto da sociedade os salarios dos
máis pobres foron perdendo velocidade ata declinar en termos reais ao longo da
década actual, iso acompañado por unha crecente precarización laboral. Como resultado
diso o ingreso real medio dos norteamericanos é hoxe inferior ao do ano 2000.
O consumismo avanzou paralelo á financierización xeneralizada, en primeiro lugar das
grandes empresas que cara a mediados dos anos 1980 obtiñan dos seus negocios
financeiros cerca do 16 % de todos os seus beneficios logrados no territorio
estadounidense, vinte anos despois esa cifra elevouse ao 40 % (6).
O avance parasitario impulsou un proceso de degradación da integración social e do
cumprimento das normas de convivencia, a transgresión e a criminalidade penetraron
nos máis diversos sectores da poboación cuxa dinámica elitista xerou a
criminalización dos sectores inferiores. Actualmente os cárceres norteamericanos son
as máis poboadas do planeta, cara a 1980 aloxaban uns 500 mil presos, en 1990 preto de 1.150.000
, en 1997 eran 1.700.000 aos que había que agregar 3.900.000 en liberdade
vixiada (probation, etc.), pero a fins de 2006 os presos sumaban uns 2.260.000 e os
cidadáns en liberdade vixiada uns 5 millóns; en total máis de 7.200.000
norteamericanos atopábanse baixo custodia xudicial (7). En abril de 2008 un articulo
aparecido no New York Estafes sinalaba que os Estados Unidos con menos do 5 % da
poboación mundial aloxan ao 25 % de todos os presos do planeta, un de cada cen dos
seus habitantes adultos atópase encarcerado; é a cifra máis alta a nivel
internacional(8).
A precarización laboral nas clases baixas sumado ao clima consumista-parasitario
proveniente das clases altas degradaron severamente a cultura produtiva, o que fixo
cada vez menos competitivo ao sistema industrial. O resultado foi un déficit comercial
crónico que chegou en 2007 aos 800 mil millóns de dólares, un factor adicional (e
decisivo) do problema é o déficit enerxético que se foi acentuando desde comezos dos
anos 1970 cando empezou a declinar a produción petroleira dos Estados Unidos
que actualmente importa cerca do 65 % do seu consumo. Devandita deterioración foi acompañada
por un déficit fiscal permanente e crecente.
En consecuencia o Estado, as empresas e as familias foron acumulando débedas
mentres o dólar declinaba, así se resquebraxaba o alicerce central da posición financeira
internacional dos Estados Unidos.
O 4 de outubro de 2008 a débeda do estado federal alcanzaba os 10,1 millóns de millóns
de dólares (a un ritmo diario duns 3 mil millóns de dólares se tomamos como
referencia os últimos doce meses) mentres que a débeda total (pública máis privada)
chegara aos aos 53 millóns de millóns de dólares cara a fins de 2007
(equivalente ao Produto Bruto Mundial dese ano ou ben a 3,8 veces o PBI
norteamericano). Trátase en síntese dunha economía que funciona (cada vez peor)
sobre a base do endebedamento acelerado.
A degradación económica e social é agravada polo fracaso da estratexia militar do
Imperio centrada na conquista dunha estendida franxa territorial eurasiática que vai
desde os Balcáns ata Paquistán pasando por Turquía, Iraq, Arabia Saudita, Iran, os
países de Asia central ata chegar a Afganistán. No centro de devandita franxa atópanse a zonas do Golfo Pérsico e da Conca do Mar Caspio que albergan cerca
do 70 % das reservas globais de petróleo. Os Estados Unidos desde a fin da
Guerra Fría foron cubrindo ese espazo con bases militares e ocuparon algúns dos seus
países. A súa vitoria permitiulles avanzar sobre Rusia, seguramente realizando unha
mega tarefa de desmembramiento, réplica a gran escala do obtido na ex
Iugoslavia, para logo acurralar e someter a China. Non se trataba só de obxectivos
enerxéticos senón a través dos mesmos reasegurar o seu dominio sobre o sistema
financeiro internacional.
Máis aínda, é necesario superar o reduccionismo económico e percibir o transfondo
cultural colonialista de Occidente asumido pola elite dominante norteamericana.
Seguindo a vella utopía geopolítica anglosaxona descripta por MacKinder hai máis dun
século esa gran conquista permitiulle ao Imperio posuír o control planetario (9),
os ideólogos dos falcóns levaron ata o extremo (grotesco) dita ilusión herdeira
ademais do ?milenio xermánico? anunciado por Hitler.
Pero a estratexia eurasiática fracasou, a economía decadente dos Estados Unidos non
está en condicións de asumir unha longa guerra universal, a degradación da súa cohesión
social limita as posibilidades de recrutamento de tropas o que lles obriga a incorporar
mercenarios. Como outros imperios declinantes do pasado atópanse atrapados nunha
formidable ?sobre extensión estratéxica? (Paul Kennedy) que profunda a súa crise.
A decadencia norteamericana arrastra ao mundo capitalista, os Estados Unidos
constitúen o espazo esencial da interpenetración produtiva, comercial e financeira a escala
planetaria que se foi acelerando nas tres últimas décadas ata conformar unha
trama moi densa da que ningunha economía capitalista desenvolvida ou subdesenvolvida
pode escapar (saír desa rede significa romper coa lóxica, co funcionamento
concreto do capitalismo integrado por clases dominantes locais altamente
transnacionalizadas).
Por outra banda a crise norteamericana non é o resultado exclusivo de factores
endóxenos, o seu consumismo parasitario, os seus déficits e endebedamentos foron
funcionais á crise crónica de sobreproducción de carácter global. As grandes
economías centrais e as novas economías emerxentes (como China ou India) puideron crecer grazas á capacidade de absorción de mercancías e capitais por parte do
mercado estadounidense. Nalgúns casos trátase de colocacións directas de excedentes,
noutros de vendas e investimentos en mercados á súa vez enlazados cos
Estados Unidos, pero sempre o Imperio aparece como o motor en última instancia do
sistema universal.
Agora cando os Estados Unidos entran en recesión son seguidos polas outras
potencias.
Poderiamos establecer unha lazó histórico entre os dous imperios atlánticos que dominaron
todo o desenvolvemento do capitalismo industrial desde a súa orixe cara a fins do século XVIII
ata o presente. Primeiro o Imperio inglés desbaratando na súa etapa xuvenil, a comezos
do século XIX, a tentativa hexemónica francesa, máis adiante, desde as
últimas décadas dese século acosado polo imperialismo alemán finalmente derrotado,
subordinado logo de dúas guerras mundiais no século XX. Onde a decadencia de Inglaterra
foi máis que compensada polo ascenso dos Estados Unidos o seu fillo cultural
hoxe á súa vez declinante (pero que antes de acelerar o seu descenso derrotou ao seu inimigo
estratéxico global: a URSS). Ademais este ciclo imperial anglo-norteamericamo debe ser
asociado ao ciclo enerxético apoiado na explotación intensiva de recursos naturais non
renovables hoxe tamén declinante (carbón-hexemonía de Inglaterra-século XIX ===>
petróleo-hexemonía dos Estados Unidos-século XX).
Crise militar
No centro do fracaso eurasiático atópase o do Complexo Militar Industrial
norteamericano. A súa crise adquire dimensión global non só pola magnitude da
súa estrutura senón tamén porque a súa decadencia arrastra ao conxunto da OTAN, en especial
os grandes aparellos europeos como os de Inglaterra ou Francia.
Iraq é o pantano dos estadounidenses, pero Afganistán (e cada vez máis Afganistán-
Paquistán) é o pantano común de todas a forzas occidentais.
O gasto militar real chegou nos Estados Unidos a niveis nunca antes alcanzados,
se ás erogacions do Departamento de Defensa (uns 700 mil millóns de dólares)
sumamos os gastos militares das demais áreas do Estado chégase para este ano a preto
de 1,1 millóns de millóns de dólares (10).
Limitándonos aos gastos dos Departamentos ou Ministerios de defensa dos países
da OTAN chegariamos ao 70 % dos gastos militares globais calculados dese modo.
E con todo non poden gañar a guerra en Afganistán logo de máis de seis anos de combates
(as últimas informacións dispoñibles sinalan que mais ben é a resistencia
afgá esta obtendo vitorias) ante o cal a OTAN respondeu estendendo a
guerra cara a Paquistán.
Por outra banda os Estados Unidos responderon recentemente ao seu empantanamento
en Iraq desatando unha guerra no Caucaso, empuxando ao combate á minúscula
Xeorxia contra Rusia, a segunda potencia militar do mundo.
En ambos os casos para os occidentais o resultado é catastrófico. Poderiamos sumar un
terceiro exemplo, o do fracaso de ultíma invasión israelí ao Libano despregando forzas
militares abrumadoramente superiores ás da guerrilla Hezbollá e apoiada polas
forzas norteamericanas instaladas na rexión. Tamén alí tratábase dunha ?fuga
cara a adiante? que ademais apuntaba cara a Irán.
Dúas observacións parécenme útiles.
Primeiro, atopámonos ante unha grave ?crise de percepción? dos mandos militares
da OTAN (principalmente dos norteamericanos) extensible ás elites dominantes deses
países. Non é unha crise pasaxeira, expresa unha degradación psicolóxica profunda, un
autismo moi desenvolvido, que pola súa permanencia e avance só pode ser
comprendido se o incluímos dentro dun proceso de degradación máis amplo (cultural,
económico, político, social).
Segundo, estas guerras coloniais fracasadas do século XXI mostran a confrontación
entre aparellos militares imperialistas extremadamente custosos e sofisticados e
resistencias armadas populares que a pesar da pobreza dos seus integrantes, aos seus escasos
recursos, demostran unha enorme creatividade técnico-militar.
A diferenza das guerras coloniais do pasado onde a modernidade occidental enfrontábase ao ?atraso? periférico someténdoo brutalmente ao capitalismo ascendente,
agora a sofisticada maquinaria bélica imperial loita contra forzas o suficientemente
?modernas? e informadas como para combater con alta probabilidade de éxito. A vitoria
cultural planetaria da modernidade occidental terminou por procrear un inimigo
formidable aos seus proxectos de dominación, a periferia profundou a súa subdesarrollo,
integrouse completamente á civilización burguesa e cando esta entra en decadencia
os rebeldes periféricos dispón grazas a ela da cultura técnica que lles permite derrotar ao seu inimigo imperial.
Talvez esteamos presenciando a última etapa da longa historia do capitalismo de estado
blindado, do mega aparatismo autoritario militar fundado na converxencia entre
ciencia, tecnoloxía, industria e administración pública, orixinada na Europa de fins do
século XIX pero con antecedentes no desenvolvemento militar dos seus estados burgueses desde
a Revolución Francesa, as guerras napoleónicas e a Revolución Industrial inglesa. O
Complexo Militar Industrial norteamericano levaría este desenvolvemento ata o seu límite
superior, ata a sofisticación tecnolóxica máis irracional, ata un gigantismo operativo
que lle impide percibir ao ?pequeno mundo? real que pretende dominar. Este probable
colapso do militarismo burgués coincide coa crise da financierización do
capitalismo, etapa caracterizada a virtualización parasitaria da economía, onde os
grandes operador financeiros confunden á realidade cun videoxogo. Entre
a virtualización financeira e a virtualización militar existen numerosos lazos culturais,
mafiosos, políticos, psicolóxicos.
Crise do Estado
Tamén a crise do Estado norteamericano irradia cara ao resto do mundo e ao mesmo tempo
expresa un fenómeno universal. Non se trata só de asociar a Bush, con Berlusconi
e Sarkozy como mostra da degradación política dos estados
occidentais, debemos ir máis aló e enfocar a crise dos estados integradores
keynesianos (centrais e periféricos, imperialistas e nacional-desarrollistas) desde os
anos 1970 - e talvez antes - e a súa apropiación por parte das elites neoliberais. Devandita
revolución política correspondeuse coa financierización acelerada do capitalismo
coincidente á súa vez co fracaso de case todos os socialismos do século XX: derrube
da URSS e a súa esfera de influencia, vía libre ao capitalismo en China.
O estado intervencionista foi o produto superador das crises capitalistas ocorridas
desde comezos do século XX, o seu ascenso estivo sempre asociado ao do militarismo, ás veces
de xeito visible e outras, logo da segunda guerra mundial, baixo disfrace
democrático (se observamos a evolución dos Estados Unidos desde os anos 1930
comprobaremos que o ?keynesianismo militar? constituíu ata hoxe a espiña dorsal
do seu sistema).
En numerosos países subdesenvolvidos durante o século XX o Estado (?socialista?,
?nacionalista?, ?popular?, etc.) foi o alicerce fundamental dunha ampla variedade de proxectos
emancipadores. Na orixe máis remota de todas esas experiencias
atoparemos á transformación cultural que permitiu a superación do capitalismo
liberal desde fins do século XIX reinstalando a expansión do sistema. A ferramenta
decisiva de devandita proceso foi o Estado interventor, adoptando para o seu funcionamento
soluciones extraídas da actividade militar como a planificación centralizada, o
verticalismo, etc.
De xeito extremadamente sintético é posible afirmar que o desenvolvemento das forzas
produtivas universais, ata chegar á súa dexeneración parasitaria-financeira actual,
terminou por desbordar aos seus reguladores estatais mergullándoos na maior das súas
crises.
O neoliberalismo aparentou ser a expresión dunha globalización superadora dos
estreitos capitalismos nacionais, o mercado era postulado como espazo superior de desenvolvemento
e a súa liberdade como a condición indispensable para o éxito desa nova
transformación; en realidade tratábase do vigoroso monstro financeiro devorando ao
seu pai estatal-produtivo-keynesiano.
A superación estatista do capitalismo liberal do século XIX non só marcou culturalmente ás
sociedades centrais senón tamén á periferia onde apareceu como o instrumento
idóneo para o desenvolvemento independente ante a debilidade ou ausencia de burguesías
locais medianamente nacionalistas. Ademais foi desde comezos do século XX a
compoñente decisiva dos proxectos de superación do capitalismo, neses casos tratábase de romper co capitalismo adaptando, ?proletarizando?, vestindo de socialista aos
métodos do por entón novo e aparentemente moi eficaz estatismo burgués.
Pero ese estatismo envelleceu e finalmente foi sometido ao poder financeiro globalizado,
non foi derrubado polo movemento insurxente anticapitalista central e/ou periférico
presentado como o seu fillo negador-superador, que rebelándose desde as súas entrañas,
rexeneraba o desenvolvemento das forzas produtivas. Esta sendo devorado por outro fillo
seu, astuto e bobo á vez, improductivo, cuxo único proxecto é a depredación
(financeira, ecolóxica, social).
Crise tecnolóxica
O sistema tecnolóxico enlaza nun todo coherente técnicas, equipos, produtos, estilos
de consumo, materias primas, redes de comunicación e transporte, visto dun modo máis
amplo o mesmo correspóndese con, é o núcleo central de, a civilización burguesa.
O despegamento do capitalismo industrial foi posible cara a fins do século XVIII grazas a un
conxunto de innovacións que imprimiron velocidade ao proceso de acumulación,
estendéndoo de xeito global. Paralela á expansión colonial as novas técnicas
permitiron á industria independizarse dos ritmos de reprodución natural de materias
primas, principalmente enerxéticas. A explotación intensiva de recursos
enerxéticos naturais non renovables proporcionou unha primeira fonte de enerxía barata e
abundante: como xa sinalei o ciclo do carbón mineral correspóndese co do
capitalismo inglés. A chegada en Inglaterra da cima da produción de carbón a comezos
do século XX marcou o inicio da declinación do Imperio, foi unha das súas
causas. Pero antes de que isto ocorrese iniciouse o ciclo ascendente do
petróleo con centro nos Estados Unidos que chego ao seu cenit cara a 1970.
Este lazo entre capitalismo industrial e explotación intensiva de recursos naturais non
renovables foi decisiva na primeira configuración e evolución posterior do sistema
tecnolóxico moderno, sesgóu os modelos de produción, consumo, transporte e
comunicacións. Definiu mesmo finalmente ao sistema de explotación dos recursos
naturais renovables, como a agricultura e a pesca, inseríndoos nun proceso máis
amplo de depredación acelerada que desata agora unha crise ambiental que se vai
estendendo acompañada polo que poderiamos definir como o comezo da etapa de declinación
na explotación dos recursos non renovables (Peak Oil, por exemplo).
Convén agora introducir o concepto de ?limite estrutural? (porque non ?cultural? ou
?civilizacional??) do sistema tecnolóxico definido por Bertrand Gille como o punto no
que devandito sistema é incapaz de aumentar a produción en xeral ou diminuír os seus
custos ou polo menos impedir que estes últimos sigan aumentando ante ?necesidades
humanas? crecentes (11). Non se trata de necesidades humanas en xeral, ahistóricas,
senón de necesidades sociais historicamente determinadas (coas súas clases sociais,
imperios, poboacións sometidas, luxos, etc.), nese sentido é posible instalar a
hipótese de que o sistema tecnolóxico do capitalismo estaría chegando ao seu límite
superior máis aló do cal vai deixando de ser a columna vertebral do desenvolvemento das
forzas produtivas para converterse na punta de lanza da súa destrución.
Este limite tecnolóxico pode ser visto como parte do fenómeno de esgotamento da
civilización burguesa dominada polo parasitismo financeiro (que non puidese
alcanzar o seu nivel actual sen o respaldo das tecnoloxías de punta).
Colapsos ambiental e urbano
Os colapsos ambientais son tan vellos como as decadencias das civilizacións,
Ritchie Carlder comeza a súa historia das técnicas co seguinte relato:
?A magnificencia da Babilonia de Nabucodonosor non existe máis. Xunto ás súas múltiples guerras a obra
principal de Nabucodonosor foi a extensión e embelecemento de Babilonia, reparou o gran templo de Marduk
e construíu o enorme palacio imperial cuberto con numerosas terrazas e os seus xardíns colgantes que foron
unha das sete marabillas do mundo. Reconstruíu a Torre de Babel, edificio piramidal en cuxa cima erguer un vasto templo.
Pero logo a natureza agregou a iso unha nota irónica apuntando cara ás ambicións do home e a
explotación a que este a someteu. O río Eufrates tantas veces manipulado, desviado do seu leito natural,
terminou por vingarse . Un bo día transformou os arredores de Babilonia nun pantano esponxoso onde
proliferaron os mosquitos do paludismo , expandindo a enfermidade e a morte, debilitando á poboación
ata o punto en que non estivo máis en condicións de manter a rede de canles e cultivar os campos: a
decadencia acelerouse. É posible afirmar que foron os mosquitos e non os mongoles os que precipitaron a
ruína de Babilonia. Antes de que os hordas asiáticas se convertésen na avalancha pagá que destruíu
Babilonia cumprindo a profecía de Isaias, os mosquitos xogaran o rol de comandos do Señor dos
exércitos.
Alexandro Magno conquistou Babilonia, invadiu Persia e India para converterse en amo de civilizacións máis
antigas que a súa, logo, á cabeza do seu exército regresou ás terras de Babilonia e cando chegou a elas
caeu enfermo e morreu. ?Aqui morreu Alexandro Magno? dicíame o técnico irakí mentres atravesabamos o
pantano de Babilonia, ?morreu de malaria, o mosquito era o verdadeiro rei de Babilonia, recorde vostede que o
máis poderoso dos deuses babilónicos, Nergal, era representado baixo o aspecto dun mosquito? (12).
Georg Simmel (avanzando nunha ruta visitada antes por Marx) establecía na súa obra
póstuma a contraposición, o antagonismo entre a dinámica da vida creadora e os seus
produtos (?fixos?) que se ?autonomizan? do seu realizador bloqueando ou ata
destruíndo o seu desenvolvemento (13). Poderiamos levar ese enfoque cara a unha secuencia ben
coñecida: o home domina á natureza a través de técnicas que á súa vez o condicionan, asumindo unha certa ?autonomía? respecto do seu creador, desenvolvendo
rixideces que bloquean o despregamento das súas forzas produtivas. Obviamente dita
?autonomía? non é realmente exterior, está presente en tanto rixidez civilizacional dentro do
seu propio sistema social e pode chegar ata impedirlle modificar (superar) unha
dinámica técnica que o conduce cara á depredación do seu medio ambiente, é dicir
cara á destrución da súa contorna vital. Cando iso ocorre é porque a civilización que
procreou ese sistema técnico chegou á súa etapa senil (a destrución do medio
ambiente é en realidade autodestrución do sistema social existente). A historia das
civilizacións repetiu esa secuencia, agora é evidente que o capitalismo que non era
o fin da historia (senón unha etapa sinistra da mesma) vólvea a repetir, pero a
diferenza esencial cos tempos premodernos é que hoxe xa non nos atopamos
fronte a unha catástrofe ambiental limitada a unha rexión do mundo senón ante un desastre
de extensión planetaria e de intensidade nunca antes alcanzada. A radicalidade do
fenómeno cuestiona á técnica (convertida en ?tecnoloxía?) en tanto instrumento de loita
do home contra a natureza, concibida como espazo exterior (hostil) que é
necesario dominar, controlar integralmente, manipulando a gusto os seus ritmos de reprodución,
gastando a vontade os seus tesouros. Ademais a separación ideolóxica entre o
home e a natureza considerada como obxecto de explotación é indisociable da
división do traballo entre os homes superiores, opresores e os inferiores oprimidos
considerados tamén eles materia pasiva de explotación.
O capitalismo non inventou ese estilo pero o levou ata o extremo límite, ata un nivel tal
que a supervivencia da especie humana dependerá cada vez máis da perspectiva de superación
desa longa historia de disociación ideolóxica cuxos resultados prácticos
expón o perigo do colapso planetario. A radicalidad do fenómeno esixe entón
pechar un prolongado ciclo de civilizacións cuxa última etapa é a do mundo burgués.
Estreitamente vinculado á cuestión ambiental aparece o tema da crise urbana.
Tamén neste caso é necesario remontarnos ata un pasado moi afastado, ata
as orixes da civilización. Marx foi terminante respecto diso: ?A máis importante división
entre o traballo intelectual e o traballo material foi a separación da cidade e o campo.
A oposición entre a cidade e o campo inicia o paso da barbarie á civilización, do
réxime de tribos ao Estado, da localidade á nación, e prosegue a través de toda a
historia da civilización ata os nosos días? (14). A iso é necesario agregar que a
expansión urbana desenvolveuse a través dunha sucesión interminable (ascendente no
moi longo prazo) de éxitos e fracasos, de progresos e degradacións, onde a cidade,
centro do poder, da organización social e da creación técnica, emerxía como motor
decisivo do desenvolvemento das forzas produtivas pero tamén como xeradora de parasitismo
cuxa hipertrofia terminaba sempre por empuxar a cada civilización cara á
decadencia. O proceso foi descripto moito antes da modernidade, por exemplo no
século XIV árabe, Ibn Jaldún, establecía unha teoría de ciclos de civilización que comezaba
coa imposición da hexemonía urbana xerando progreso xeral, continuaba co
ascenso do parasitismo na cidade (onde residía o poder) e concluía coa
decadencia parasitaria e o colapso do sistema (15).
Pero coa irrupción do capitalismo industrial o sistema urbano expandiuse sen freos
como nunca antes o fixo, a tendencia acelerouse desde mediados do século XX e
máis aínda nas súas últimas décadas ata chegar ao establecemento da vida urbana
burguesa como patrón único da cultura universal (en 2008 a poboación urbana global
alcanzará as 3.300 millóns de persoas) (16).
Desde comezos dos anos 1980, cando a desocupación e o emprego precario nos
países centrais fixéronse crónicos e cando a exclusión e a pobreza urbanas expandíronse velozmente na periferia, o crecemento das grandes cidades foi cada vez
mais o equivalente de involución das condicións de vida das maiorías
(megaurbanización = subdesarrollo caótico). En 1980 a poboación urbana periférica era
da orde das 930 millóns de persoas contra preto de 770 millóns no centro
(relación 1,2 a 1), no ano 2000 a relación pasou a ser de 2 a 1, as cidades
desenvolvidas creceron moderadamente chegando a 960 millóns e as subdesenvolvidas
chegaron aos 1960 millóns aproximadamente a metade destes últimos vivindo en suburbios
miserables. A Éra neoliberal coa súa avalancha de privatizacións, recortes de gastos
públicos sociais e de infraestrutura (principalmente nos países pobres),
exclusión produtiva e desregulación operou como un catalizador da entropía urbana.
A descomposición das cidades é claramente visible na periferia pero non é a súa
exclusividade, trátase dun fenómeno global aínda que é no mundo subdesenvolvido
onde se suceden os primeiros colapsos, expresións mais agudas dunha marea
multiforme, irresistible. Pierre Chaunu sinalaba como un dos síntomas decisivos da
decadencia ?a aparición de cidades cancerosas de crecemento anárquico, destrutoras
do medio ambiente? facendo o paralelo entre os procesos de declinación civilizacional
no Mundo Antigo, por exemplo o Imperio Romano, e a situación actual (17).
Ciclos longos e integración das crises
O panorama global asume o aspecto dunha converxencia de numerosas crises de diferente
ritmo e impacto no curto prazo. Esta simultaneidade suxire a existencia dun
fenómeno maior que as inclúe a todas, a idea de crise-sistémica-xeneral aparece
como resposta inmediata ao interrogante con todo o concepto de sistema preséntase cargado de ambigüidades. De que ?sistema? estamos falando?, dos
sistemas financeiro, económico, de hexemonía norteamericana mundial, de hexemonía
occidental ou ben do sistema capitalista como un todo?. Ademais: trátase de crise ou de algo
moito máis grave?, atopámonos talvez ante o comezo dun mega
colapso potencialmente mortal para o ?sistema??. Por outra banda co correr do tempo
son percibidas novas ?crise? que se incorporan á lista, por exemplo ás nove
turbulencias arriba descriptas poderiamos agregar a dos símbolos legitimadores da
modernidade, as súas normas, valores, visións do futuro, identidades e todos aquelas representacións
que outorgan sentido á existencia (18), máis que evidente nos países
centrais e tamén nos espazos (preferentemente urbanos) das zonas máis
modernas da periferia.
Empezando a lista das crises co ocaso dos Estados Unidos, o mesmo aparece
como a etapa terminal do ciclo da hexemonía anglo-norteamericana que abarca toda
a historia do capitalismo industrial, desde as súas orixes cara a fins do século XVIII, logo
derrotando sucesivamente aos seus opoñentes francés (guerras napoleónicas), alemán (as
dúas guerras mundiais e soviético (guerra fría). Unha avaliación prospectiva rigorosa levaríanos á conclusión de que non existen nun horizonte temporal razoable sucesores
imperiais dignos dese nome. A crise actual, sobre todo as turbulencias financeiras
en curso e as súas secuelas comerciais e industriais, confirman plenamente esa afirmación:
as outras grandes potencias están completamente atadas ao destino dos Estados Unidos
e viceversa.
Ese ciclo bicentenario coincide (atópase estreitamente asociado) co da
explotación intensiva dos recursos enerxéticos non renovables (superciclo carbónpetróleo)
corazón do desenvolvemento industrial capitalista que puido despegar e expandirse
vertixinosamente porque someteu aos seus ritmos ás fontes enerxéticas (obxectivo
tecnicamente imposible se se tratou de recursos enerxéticos renovables).
Cara aos anos 1970 comezou a declinar a produción petroleira norteamericana e o
crecemento económico global das décadas posteriores, centrado nos países de alto
desenvolvemento (energéticamente deficitarios) acelerou a depredación planetaria deses
recursos ata chegar ao esgotamento (no transcurso da década actual) de aproximadamente
a metade das reservas. É dicir o que se coñece como ?peak oil?,
cima da extracción petroleira global, antesala da súa declinación que á súa vez
(re)introduce logo de dous séculos o tema da penuria alimentaria.
Pola súa banda a financierización acelerada do capitalismo desenvolveuse desde fins dos
anos 1960 ata chegar a unha hipertrofia imposible de controlar e que agora ingresa nun
período de alta turbulencia. O ascenso do capital financeiro como centro dominante do
sistema foi detectado hai case un século, pero non deberiamos deter a historia alí, é
necesario remontarnos ás orixes do capitalismo industrial e as súas crises de sobreproducción
ao longo do século XIX. Logo de cada unha delas e producida a
depuración correspondente, o sistema non renacía coma se nada ocorrese, non só
acumulaba as innovacións da etapa anterior ás que agregaba outras senón que
herdaba tamén algunhas feridas, algunhas taras, algúns segmentos parasitarios (por exemplo
financeiros) que pasaban a formar parte da nova etapa. Podemos así ver,
seguindo a Marx, como o capitalismo vai transitando unha sucesión de crise superables
apuntando cara a unha crise de carácter xeral. A mesma non se produciu cara a fins do
século XIX ou a comezos do século XX porque o capitalismo non é só unha ?estrutura
económica? senón algo mais amplo, trátase dun sistema social moi complexo capaz de xerar
correctivos, parches ou mesmo grandes transformacións que lle permitiron
sobrevivir e crecer. Non se trata da imposición de solucións salvadoras desde o noneconómico
(por exemplo desde a esfera política) impostas á irracionalidade económica,
senón dunha interacción plural ao interior das clases dominantes que vai deseñando a
alternativa máis eficaz, o estatismo, o militarismo, a expansión financeira conxugáronse
para salvar ao sistema. Podemos entón trazar un só ciclo capitalista bicentenario baixo
hexemonía industrial primeiro e financeira despois.
O militarismo moderno tampouco foi unha innovación que apareceu de improviso a fins do
século XIX, o seu primeiro desenvolvemento foi paralelo á consolidación do estado burgués en Occidente
e a súa periferia colonial. A introdución da ciencia na esfera militar e a
transformación desta última nunha estrutura de carácter industrial foise conformando
gradualmente aos longo dese século ao final do cal deu un salto cualitativo. A sua hipertrofia
aparatista actual, impulsa e é impulsada pola crise xeral, ten que ver co
horizonte de penuria enerxética (guerras eurasiáticas) e coa súa expansión incesante baixo
predominio europeo durante todo o século XIX e comezos do século XX cando despegou
o moderno Complexo Militar-Industrial e máis adiante, desde a segunda guerra mundial,
baixo predominio norteamericano (marcado polo ?keynesianismo militar?). O que o converteu en éra da financierización acelerada (desde mediados dos anos 1970) nun
alicerce decisivo dos negocios industrial-financeiros máis concentrados cuxa
degradación parasitaria o sóbredetermina.
O mito do Estado ausente ou marxinal durante a era do capitalismo liberal do século XIX
debe ser revisado, foi a resultante de vulgarizacions fortemente impregnadas de ideoloxismo
burgués que retornaron con forza na era neoliberal. O estado aínda débil a comezos
de devandito século foi crecendo e incrementando as súas funcións a medida que a
expansión económica permitíao e que as crises do sistema o esixían ata converterse
no estado-interventor do século XX. A actual degradación do Estado (financeira,
cultural, técnica) é a fin dun longo ciclo e esta enlazada coas outras crises xa
mencionadas, a hipertrofia burocrática-militar do Imperio aféctao de xeito directo, os
altos círculos financeiros controlan os estados das grandes potencias converténdoos
en marionetas dos especuladores.
Tanto a crise militar, como as crise enerxética e alimentaria, como en última instancia a
crise da financierización orixinada na crise de sobre produción crónica estannos
alertando acerca da existencia dunha profunda crise do sistema tecnolóxico da
modernidade, da civilización burguesa, incapaz de superar os seus bloqueos, de xerar
unha onda global de innovacións que posibilite ampliar a longo prazo a expansión do
capitalismo introducindo transformacións decisivas (por exemplo no perfil de consumo
enerxético). O mundo burgués quedou prisioneiro da súa cultura produtiva, das súas
proezas científicas e tecnolóxicas, é dicir dunha acumulación cultural demasiado
pesada como para que sexa removida (renovada) por unha civilización vella.
A crise urbana derívase directamente do proceso de financierización que desestructuróu
aparellos produtivos periféricos, concentrou ingresos a escala mundial, elitizóu os estados
anulando ou diminuíndo o seu anterior rol integrador.
En fin a crise ambiental aparece con lazos directos cara a todas as crises mencionadas e
de xeito moi evidente co esgotamento do sistema tecnolóxico cuxa rixidez convérteo no motor da destrución ecolóxica.
Precisamente esta multiplicación ao infinito de ?crise? e a súa crecente virulencia e
interacción estanos sinalando que nos atopamos fronte á crise do sistema como
totalidade civilizacional, o mesmo veu experimentando nas últimas catro décadas
diversas crises parciais, sobre todo financeiras, no marco dunha longa decadencia
xeral onde o parasitismo depredador foi avanzando de xeito irresistible en todas
as esferas da vida social. Dese modo a longa crise do capitalismo convertida en decadencia
derivou finalmente agora, ao final da primeira década do século XXI, nun
colapso financeiro que podería chegar a combinarse con outras turbulencias agudas e
transformarse en colapso xeral da civilización vixente. Colapso non equivale de xeito
inmediato a matar pero se se estende e perdura pode procrear a
desintegración imparable do sistema (o paralelo coa decadencia do Imperio Romano
é inevitable).
Estabamos afeitos ver as crises do capitalismo como crise de sobreproducción,
dese modo achegabámonos á realidade pero non conseguiamos
entendela ben. A crise crónica, longa, de sobreproducción non impediu o crecemento
económico, pero exacerbóu as tendencias parasitarias, a cultura do curto prazo, a
frivolidade como patrón de comportamento, a depredación de forzas produtivas e
ecosistemas, e empeza a derivar nunha crise de subproducción (centrada por agora
de xeito visible no teito enerxético) o que nos permite establecer afinidades con decadencias
e colapsos de civilizacións anteriores ao capitalismo (que logo de todo
non é tan orixinal como creramos).
Neste novo contexto ábrense escenarios futuros virando en torno de desenvolvementos
potenciais visibles e invisibles. A instauración dun tecno-fascismo imperial conta ao parecer
no presente como serias bases de apoio evidenciadas ao longo de éra
Bush. Aínda que ese poderío está demasiado enlazado coa crise en curso, ata que
punto a crise pode chegar a deteriorar seriamente devandita alternativa ata facela
impracticable?. Outra perspectiva ?visible? é a de supervivencia de capitalismos de baixa
intensidade tanto no actual centro como na periferia, serían a expresión dunha
prolongada decadencia sen superacións no camiño (unha sorte de ?mais-do-mesmo?
pobre e degradado).
A superación humanista, estendendo a liberdade e a solidariedade, abolindo
desigualdades, parecería unha utopía enterrada no pasado, con todo unha mirada
histórica profunda permitiríanos descubrir un incrible século XX (case invisible) sepultado
polo virtualismo neoliberal. Nese século e por primeira vez na historia das
civilizacións centenares de millóns de seres humanos exerceron os seus dereitos
democráticos aínda que en numerosos casos estes foron logo bastardeados ou esmagados,
ingresaron en sindicatos, elixiron autoridades, fixeron revolucións populares e mesmo
algunhas socialistas.
Máis aínda, baixo a recente modernización financerizada (neoliberal) multiplicáronse as
redes de comunicación (internet) facendo posibles formas futuras de participación e de exercicio
de democracia directa nunca antes imaxinadas. Este enorme potencial
democrático empezou a despregar algunhas expresións do que podería chegar a constituír
unha alternativa ou un abanico plural de alternativas de dimensión universal.
Periodización
Poderiamos periodizar todo o desenvolvemento do capitalismo industrial utilizando unha curva en forma
de campá que representaría a traxectoria temporal dun indicador do
dinamismo do sistema dividida en catro períodos.
Un primeiro período, o máis longo podería ser definido como de ?capitalismo novo?, as súas
crises de sobreproducción foron en última instancia crise de crecemento, logo de cada
gran turbulencia o sistema expandíase, melloraba cuantitativamente e cualitativamente, o
optimismo histórico (progresismo derivado do iluminismo) dominaba a cultura das
clases dominantes, os seus saqueos coloniais eran visualizados como historicamente
positivos desde as sociedades centrais (e desde as elites coloniais). Tamén era vista
de xeito positivo a superexplotacion de recursos naturais non renovables presentada
como proeza técnica e científica, o mito dunha revolución tecnolóxica infinita instalouse
de xeito durable.
Pero no capitalismo novo sucedíanse crises que aínda que superadas deixaban secuelas
negativas ata procrear finalmente un poder parasitario financeiro que cara a comezos
do século XX deveu dominante.
Ingresamos entón nun segundo período de ?capitalismo maduro? onde a
intervención estatal, xunto aos parasitismos militar e financeiro, conseguiron controlar as
sucesivas crises de sobreproducción das que emerxeron algúns síntomas de decadencia.
Esta confusión histórica entre compoñentes de decadencia con outros de eficacia
e progreso colocou sucesivas bombas de tempo nos procesos de ruptura
periférica, con maior carga tráxica naqueles que anunciaban a superación do
capitalismo. As primeiras fisuras graves do mundo burgués brindaron espazos
favorables para as revolucións antiimperialistas e socialistas periféricas pero a
hexemonía cultural do capitalismo encadeounas a moitos dos seus mitos consumistas,
tecnolóxicos, administrativos, etc. Vistas desde a longa duración da historia poderiamos
ver a estas revolucións como procesos pioneiros, culturalmente débiles, ante os cales
o mundo burgués cedeu espazo (a empuxóns) aínda que puido finalmente acurralalos,
vencelos, integralos á súa decadencia.
A terceira etapa é a do capitalismo senil (19) iniciado nos anos 1970 ao longo do
cal desenvolveuse unha crise crónica de sobreproducción que acelerou a financierización
do capitalismo ata ser hexemónica impondo o seu selo á cultura universal. Xunto ao
cancro financeiro expandíronse as máis variadas formas de parasitismo e de saqueo de recursos
naturais e estruturas produtivas periféricas. O crecemento do Complexo
Militar Industrial non se detivo co fin da Guerra Fría senón que chegou a niveis nunca
antes alcanzados.
Durante a maior parte de era do capitalismo senil as crises catastróficas foron
impedidas, reguladas grazas ao instrumental de intervención herdado de era
keynesiana, a grande crise foi postergada pero non eliminada do horizonte. A crise crónica
de sobreproducción asociada á superexplotación dos recursos naturais apunta
agora claramente cara a unha crise xeral de subproducción iniciada coas crise
enerxética e alimentaria. Dese modo o sistema tecnolóxico do capitalismo que
proclamaba terminar coas crises de subproducción das civilizacións
anteriores, só afectado por crises de sobreproducción ata agora controladas,
termina cara ao final do seu ciclo xerando unha crise de subproducción
planetaria, a maior da historia humana.
Finalmente estalan todas as ?crises? de xeito case conxunto e o sistema vai ingresando
nunha zona de colapso.
20
21
Capitalismo novo
expansión colonial
capitalismo industrial
Crises xuvenís de sobreproducción
expansión
financeira
subordinada
parasitismo
embrionario
desenvolvemento tecnolóxico
explotación a gran
escala de recursos
naturais
carbón
militarismo
burgués en ascenso
e consolidación
do Estado burgués
Capitalismo maduro
rupturas periféricas
capitalismo industrial financeiro
crise de liberalismo

expansión
financeira
dominante
desenvolvemento parasitario
desenvolvemento tecnolóxico
estatismo
explotación a gran
escala de recursos
naturais
petróleo
Complexo Militar Industrial
planificación
capitalismo senil
recolonizaciones periféricas
recolonizaciones
capitalismo financierizado
crise crónica de sobreproducción
colapso do sistema
neoliberalismo
neofascismo
desenvolvemento tecnolóxico
sofisticado
superexplotación
a escala global de recursos
naturais
peak oil crise
ambiental hipertrofia
financeira
hipertrofia do
Complexo
Militar
Industrial
crise do
militarismo
decadencia do
Estado
crise
alimentaria
crise urbana
crise cultural
crise psicolóxica
crise de subproducción

Notas
(1), OECD, ?National Accounts-Main Aggregates, 1960-1996?, OECD, Paris, 1998; OECD ?OECD Economic
Outlook? (varios números).
(2), ?O capitalismo que inció o seu desenvolvemento co pequeno capital usurario chega ao final deste desenvolvemento
como un capital usurario xigantesco... Todas as condicións da vida económica sofren unha modificación
profunda a cosecuencia desta dexeneración do capitalismo? (páx. 767) ... ?Onde está a base deste
fenómeno histórico universal?. Atópase no parasitismo e na descomposición do capitalismo
inherentes á súa fase histórica superior...? (páx. 729). Lenin, ?O Imperialismo, fase superior do capitalismo?,
en V.I.Lenin, Obras Escolleitas, tomo I, Edicións de Linguas Estranxeiras, Moscu, 1960.
(3), Nikolai Bukharin, ?Theory of the Leisure Class?, International Publishers, 1927.
http://www.marxists.org/arquive/bukharin/works/1927/leisure-economics/index.htm
(4), Energy Watch Group (http://www.energywatchgroup.org/Reports.24 M5d637b1e38d.0.html); ?Oil
Report?, ?Coal Report?, ?Uranium Report?.
(5), unha análise mais detallado do tema pode ser atopado en: Jorge Beinstein. ?O afundimento do centro
do mundo. Estados Unidos entre a recesión e o colapso?, Rebelión, 08-05-2008,
http://www.rebelion.org/noticia.php?ide=67099
(6), ?Economic Report of the President?, 2008.
(7), Ou.S. Department of Justice - Bureau of Justice Statistics.
(8), Adam Liptak, ?American Exception. Inmate Count in Ou.S. Dwarfs Other Nations?, The New York Estafes,
April 23, 2008
(9), MacKinder escribiu que ?quen domine o corazón continental -de Asia- dominará a illa mundial
-Eurasia e África-; quen domine a illa mundial dominará o mundo". Halford John Mackinder, ?Britain and
the British Sexas?, a súa primeira edición foi realizada por Heinemann, London, 1902.
(10), Chalmers Johnson, "Going bankrupt: The US's greatest threat", Asia Estafes, 24 Jan 2008.
(11), ?Histoire deas techniques?, sous a direction de Bartrand Gille, A Pléiade, Paris, 1978.
(12), Ritchie Calder, ?L'homme et ses techniques?, Payot, Paris, 1963.
(13), Georg Simmel, ?Intuicion da vida?, Caronte Filosofía, A Prata, 2004.
(14), Karl Marx, Oeuvres Philosophiques, tome VIN, Editions Custos, Paris, 1950.
(15), Ibn Jaldún, ?Introdución á historia universal (Ao-Muqaddinmah)?, Fondo de Cultura Económica,
México, D.F, 1977.
(16), United Nations Population Fund, Estado da poboación mundial-2007.
(17), Pierre Chaunu, ?Histoire et décadence?, Perrin, Paris, 1981.
(18), Alain Bihr, ?Actualiser lle communisme?, http://www.plusloin.org/textes/Commu.PDF
(19), O concepto de capitalismo senil foi elaborado nos anos 1970 por Roger Dangeville (Roger
Dangeville, ?Marx-Engels. A crise?, editions 10/18, Paris 1978) e retomado na década actual por varios
autores (Jorge Beinstein, ?Capitalismo Senil?, Edicións Record, Rio de Janeiro, 2001), Samir Amin , ?Au
delà du capitalisme senile?, Actuel Marx -PUF, Paris 2002).